VPS | Giải mã các loại hợp đồng phái sinh

Chứng khoán phái sinh bao gồm bốn loại chính đó là hợp đồng tương lai, hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng hoán đổi, hợp đồng quyền chọn. Trong đó, hợp đồng tương lai là sản phẩm đầu tiên được niêm yết và giao dịch trên thị trường chứng khoán Việt Nam.

1. Hợp đồng tương lai

Hợp đồng tương lai là hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa, được niêm yết và giao dịch trên Sở Giao dịch chứng khoán. 

Đặc điểm của hợp đồng tương lai:

• Tính chuẩn hóa: do hợp đồng tương lai là sản phẩm tài chính được niêm yết và giao dịch tập trung trên sở giao dịch chứng khoán nên các điều khoản của hợp đồng tương lai đều được chuẩn hóa rõ ràng để thuận tiện giao dịch.
• Bù trừ và ký quỹ: là hoạt động bắt buộc để đảm bảo các bên thực hiện nghĩa vụ thanh toán đúng với cam kết hợp đồng. Phía bên trung tâm quản lý sẽ hạch toán, sau đó yêu cầu bù trừ hoặc thanh toán hàng ngày theo giá trị thực tế.
• Thanh khoản cao: với các điều khoản được chuẩn hóa và thông tin rõ ràng về tài sản cơ sở, giá trị, khối lượng và thời gian giao dịch, nhà đầu tư có thể dễ dàng đặt lệnh mua bán trên sàn giao dịch chứng khoán
• Đòn bẩy tài chính lớn: với tỷ lệ ký quỹ thấp, hợp đồng tương lai có thể giúp nhà đầu tư gia tăng đòn bẩy tài chính giúp tăng tiềm năng sinh lời cao hơn nhiều lần.
• Niêm yết tập trung trên sàn giao dịch: hợp đồng tương lai được niêm yết và giao dịch tập trung trên sàn giao dịch chứng khoán, vì vậy phải tuân thủ các quy định, quy tắc và quy trình của sở giao dịch. Điều này đảm bảo rằng hợp đồng tương lai được chuẩn hóa về các yếu tố quan trọng như điều khoản, giá trị và khối lượng tài sản cơ sở…

Ưu điểm của hợp đồng tương lai:

• Giao dịch T0, nhà đầu tư có thể đóng vị thế ngay sau khi mở hợp đồng mà không cần phải chờ đến T+2 như khi giao dịch chứng khoán cơ sở.
• Chức năng phòng vệ của hợp đồng tương lai có thể giúp giảm thiểu rủi ro giảm giá của danh mục chứng khoán cơ sở.
• Đòn bẩy tài chính cao giúp nhà đầu tư tối ưu hóa lợi nhuận.
• Không mất lãi vay phát sinh từ khoản ký quỹ là lợi thế khi giao dịch hợp đồng tương lai. Nhà đầu tư chỉ cần ký quỹ một khoản tiền nhỏ trước khi giao dịch mà không phải bỏ toàn bộ tiền mua tài sản như khi giao dịch cổ phiếu cơ sở.
• Tính thanh khoản cao, thông tin minh bạch rõ ràng trên sở giao dịch chứng khoán. Nhà đầu tư giao dịch hợp đồng tương lai sẽ dễ dàng tham gia giao dịch trên sàn giao dịch chứng khoán tập trung khi có nhu cầu.
• Giao dịch hai chiều giúp nhà đầu tư có cơ hội kiếm lợi nhuận ngay cả khi thị trường giảm điểm.

Nhược điểm của hợp đồng tương lai:

• Rủi ro từ hiệu ứng đòn bẩy: Đòn bẩy có thể coi là con dao hai lưỡi đối với nhà đầu tư. Khả năng sinh lợi sẽ rất cao nếu dự đoán đúng thị trường nhưng cũng có thể thua lỗ lớn nếu các dự báo sai xu hướng thị trường mà không quản trị rủi ro tốt danh mục.
• Yêu cầu ký quỹ bổ sung: Khi số tiền ký quỹ trong tài khoản xuống thấp hơn mức ký quỹ duy trì, nhà đầu tư buộc phải ký quỹ bổ sung. Nếu không bổ sung kịp thời, vị thế của nhà đầu tư sẽ bị đóng bắt buộc
• Đáo hạn phái sinh: Không như cổ phiếu, nhà đầu tư có thể nắm giữ dài hạn và bán vào thời điểm thích hợp. Hợp đồng tương lai sẽ bị ngừng giao dịch sau ngày đáo hạn.

2. Hợp đồng kỳ hạn

Hợp đồng kỳ hạn là thỏa thuận giữa hai bên tham gia để mua và bán một loại tài sản tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá được xác định trước ngay ở thời điểm thực hiện giao dịch.

Đặc điểm hợp đồng kỳ hạn:

• Đến ngày đáo hạn, các bên bắt buộc phải thực hiện theo thỏa thuận trong hợp đồng.
• Hợp đồng kỳ hạn được thỏa thuận và ký kết bởi hai bên, không qua trung gian và không phải trả bất kỳ khoản phí nào.
• Tài sản cơ sở là bất kỳ loại tài sản nào mà không cần phải được chuẩn hóa về khối lượng, chất lượng hay giá trị… như hợp đồng tương lai.
• Hợp đồng kỳ hạn không được niêm yết và giao dịch trên thị trường tập trung như hợp đồng tương lai mà chỉ được giao dịch trên thị trường OTC.
• Các bên tham gia hợp đồng kỳ hạn không cần thực hiện ký quỹ như hợp đồng tương lai.

Ưu điểm của hợp đồng kỳ hạn:

• Phòng ngừa rủi ro trước những biến động thất thường của giá cả hàng hóa, tài sản tài chính hay lãi suất… cho doanh nghiệp. Hợp đồng kỳ hạn được sử dụng nhằm mục đích cố định khoản chi phí của doanh nghiệp theo một mức giá đã được ấn định từ trước, bất chấp biến động giá trên thị trường.
• Linh hoạt về các điều khoản trên hợp đồng do đây là sự thỏa thuận riêng của hai bên nên không cần chuẩn hóa quy cách hàng hóa giao dịch.

Nhược điểm của hợp đồng kỳ hạn:

Các bên tham gia của hợp đồng kỳ hạn sẽ phải đối mặt với hai rủi ro chính: rủi ro thanh toán và rủi ro thanh khoản.

• Rủi ro thanh toán: do không có ký quỹ và không có trung gian thanh toán bù trừ nên phát sinh rủi ro thanh toán khi một bên tham gia hợp đồng không thực hiện theo cam kết.
• Rủi ro thanh khoản: Vì không được niêm yết trên một sàn giao dịch nào mà chỉ là hợp đồng riêng biệt theo nhu cầu giữa hai bên nên hợp đồng kỳ hạn không được trao đổi trên thị trường tập trung, dẫn đến thanh khoản thấp.

3. Hợp đồng quyền chọn

Hợp đồng quyền chọn là thỏa thuận pháp lý trong đó một bên có quyền yêu cầu thực hiện và bên kia có nghĩa vụ phải mua/bán một lượng tài sản cơ sở theo mức giá đã được xác định trước tại hợp đồng trong một khoảng thời gian hoặc một thời điểm xác định trong tương lai.

 Đặc điểm của hợp đồng quyền chọn:

• Người mua quyền chọn có nghĩa vụ phải trả cho người bán quyền chọn một khoản phí nhất định để mua quyền chọn. Người bán quyền chọn phải thực hiện nghĩa vụ theo hợp đồng khi người mua yêu cầu thực hiện quyền chọn.
• Tại thời điểm đáo hạn, người mua có thể thực hiện hoặc không thực hiện quyền chọn. Trường hợp người mua thực hiện quyền chọn, người bán bắt buộc phải thực hiện theo các điều khoản của hợp đồng quyền chọn. 
• Tài sản cơ sở của hợp đồng quyền chọn có thể là bất kỳ loại hàng hóa nào. Các tài sản cơ sở trong giao dịch này không cần được chuẩn hóa về số lượng, khối lượng, giá trị hay các điều khoản.

Ưu điểm của hợp đồng quyền chọn 

• Hợp đồng quyền chọn là công cụ bảo hiểm, giảm thiểu rủi ro khi đầu tư cổ phiếu. Nhà đầu tư có thể chọn mua quyền chọn bán, trong trường hợp giá cổ phiếu đi ngược với dự đoán ban đầu. Lúc này, lợi nhuận từ quyền chọn bán mang lại, sẽ giảm thiểu thiệt hại do cổ phiếu đang nắm giữ xuống giá.
• Linh hoạt trong đầu tư bằng cách cho phép nhà đầu tư hưởng lợi từ biến động giá chứng khoán mà không cần phải mua mã chứng khoán đó.
• Giới hạn rủi ro tối đa là phí mua quyền chọn và lợi nhuận tiềm năng không giới hạn giành cho NĐT khi tham gia mua hợp đồng quyền chọn.
• Đòn bẩy tài chính cao cho phép nhà đầu tư có thể kiếm lời nhiều lần so với phí mua quyền chọn.

Nhược điểm của hợp đồng quyền chọn

• Hợp đồng quyền chọn khá phức tạp, nếu nhà đầu tư không hiểu rõ đặc điểm của hợp đồng có thể gây rủi ro cho danh mục đầu tư.
• Thanh khoản của hợp đồng quyền chọn thường thấp, vì vậy khiến chúng không phổ biến với hầu hết các nhà đầu tư.
• Rủi ro thao túng giá đối với bên mua quyền chọn và rủi ro biến động giá lớn đối với bên phát hành quyền chọn.
• Biên độ dao động giá của hợp đồng quyền chọn lớn hơn rất nhiều so với các sản phẩm tài chính thông thường khác

4. Hợp đồng hoán đổi: 

Hợp đồng hoán đổi là thỏa thuận pháp lý trong đó hai bên cam kết hoán đổi dòng tiền một công cụ tài chính của một bên với dòng tiền công cụ tài chính của bên còn lại trong một khoảng thời gian nhất định.

Đặc điểm của hợp đồng hoán đổi

•  Hoán đổi lợi ích: hai bên đồng ý hoán đổi nguồn tài chính này để đổi lấy 1 nguồn tài chính khác.
•  Thực hiện theo nguyên tắc bù trừ: Hợp đồng được thực hiện theo nguyên tắc bù trừ, giúp giảm rủi ro tín dụng một cách tối đa.
•  Giao dịch trên thị trường phi tập trung (OTC): do sản phẩm này không được chuẩn hóa, chỉ phục vụ nhu cầu riêng biệt của các bên tham gia nên hợp đồng chỉ được giao dịch trên thị trường phi tập trung (OTC).

Ưu điểm của hợp đồng hoán đổi

• Giảm rủi ro tài chính: hợp đồng được thỏa thuận và thiết kế để giảm rủi ro tài chính của các bên khi tham gia hợp đồng hoàn đổi.
• Linh hoạt về các điều khoản trên hợp đồng do đây là sự thỏa thuận riêng của 2 bên nên không cần chuẩn hóa quy cách hàng hóa giao dịch.

 Nhược điểm của hợp đồng hoán đổi

• Thanh khoản thấp: các hợp đồng hoán đổi chỉ được giao dịch trên thị trường phi tập trung (OTC) nên thanh khoản thấp. Cách chấm dứt hợp đồng trước hạn là thỏa thuận với đối tác về việc hủy hợp đồng hoặc chuyển nhượng cho bên thứ 3 với điều kiện có sự đồng ý của đối tác.
•  Hợp đồng hoán đổi chỉ quan tâm đến giá tại ngày có hiệu lực và ngày đáo hạn mà bỏ qua quá trình thay đổi giá giữa hai thời điểm đó, nên hợp đồng hoán đổi chỉ phù hợp là công cụ bảo hiểm rủi ro hơn là nhu cầu kinh doanh hay đầu cơ kiếm lời.