VPS | Trọn bộ từ điển về chứng khoán phái sinh

Với các ưu thế vượt trội như giao dịch trong ngày T0, cơ hội sinh lời ở cả hai chiều mua bán cũng như đòn bẩy giao dịch cao, chứng khoán phái sinh ngày càng thu hút sự quan tâm của các nhà đầu tư. Cùng VPS khám phá những khái niệm, kiến thức xoay quanh chứng khoán phái sinh để mở khóa cánh cửa đi đến hành trình đầu tư thịnh vượng 

Chứng khoán phái sinh: Là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng mà giá trị của chúng phụ thuộc vào giá của một tài sản cơ sở. Bản thân chứng khoán phái sinh không có giá trị nội tại.

Tài sản cơ sở: Đối tượng được lấy làm tham chiếu trong hợp đồng phái sinh. Tài sản cơ sở có thể là: chỉ số, cổ phiếu, lãi suất, hàng hóa nông sản, kim loại…

Tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh/ Tài khoản phái sinh: Là tài khoản thuộc tài khoản lưu ký tổng của Khách hàng mở tại VPS để thực hiện giao dịch chứng khoán phái sinh của Khách hàng.

Long: Mua chứng khoán phái sinh

Short: Bán chứng khoán phái sinh

Tháng đáo hạn phái sinh: Là tháng mà hợp đồng phái sinh hết hạn và được tất toán. Đối với hợp đồng tương lai (HĐTL) chỉ số VN30 mỗi mã hợp đồng tương ứng với một tháng đáo hạn. Hiện tại, có 4 mã hợp đồng được niêm yết với các tháng đáo hạn là: tháng hiện tại, tháng kế tiếp và 2 tháng cuối quý gần nhất.

Ví dụ: Tại thời điểm tháng 01-2024, Sở GDCK Hà Nội niêm yết 4 mã phái sinh như sau:

Ngày đáo hạn phái sinh: Là ngày giao dịch cuối cùng của hợp đồng phái sinh. Nếu nhà đầu tư không chủ động đóng từ trước, sau ngày đáo hạn vị thế sẽ được đóng tự động. Ngày đáo hạn chứng khoán phái sinh là ngày thứ năm tuần thứ 3 trong tháng đáo hạn của hợp đồng.

Giá thanh toán cuối ngày: Là mức giá đóng cửa của hợp đồng phái sinh được dùng để tính toán lãi/lỗ phát sinh trong ngày.

Giá thanh toán cuối cùng của hợp đồng phái sinh (FSP): Là giá thanh toán sau ngày đáo hạn phái sinh. Giá thanh toán được tính bằng giá trị trung bình số học giản đơn của chỉ số VN30 trong 30 phút cuối cùng của ngày giao dịch cuối cùng (bao gồm 15 phút khớp lệnh liên tục và 15 phút khớp lệnh định kỳ đóng cửa), sau khi loại trừ 3 giá trị chỉ số cao nhất và 3 giá trị chỉ số thấp nhất của phiên khớp lệnh liên tục.

Ký quỹ phái sinh: Là khoản tiền mà nhà đầu tư phải nộp trước khi tham gia vào hợp đồng để đảm bảo thực hiện nghĩa vụ theo hợp đồng đã quy định. Theo quy định hiện tại, ký quỹ tối thiểu tại VSD là 17%.

Vị thế chứng khoán phái sinh: Là trạng thái và khối lượng chứng khoán phái sinh còn hiệu lực mà nhà đầu tư đang nắm giữ.

Mở vị thế: Thực hiện mua vào (long) hoặc bán ra (short) HĐTL.

Đóng vị thế: Là mở vị thế đối ứng với HĐTL muốn đóng. Ví dụ: nhà đầu tư đang nắm giữ 2 vị thế Long, nhà đầu tư có thể đóng bằng cách mở 2 vị thế Short đối ứng với 2 vị thế Long trước đó.

Giới hạn vị thế phái sinh: Là vị thế ròng tối đa mà nhà đầu tư được quyền nắm giữ tại một thời điểm. Giới hạn vị thế được đặt ra nhằm ngăn ngừa việc một cá nhân hoặc tổ chức có thể nắm giữ số lượng hợp đồng quá lớn, qua đó gây ảnh hưởng đáng kể lên giao dịch của chứng khoán phái sinh. Việc sử dụng giới hạn vị thế sẽ giúp duy trì thị trường ổn định và công bằng, qua đó đảm bảo quyền lợi của các nhà đầu tư khi tham gia giao dịch chứng khoán phái sinh.

Khối lượng hợp đồng mở (OI): Là số lượng hợp đồng chứng khoán phái sinh đang ở vị thế mở, chưa được thanh lý hoặc chưa được tất toán.

Hệ số nhân hợp đồng: Hệ số quy đổi giá trị của hợp đồng tương lai chỉ số thành tiền. Hệ số nhận hợp đồng là 100.000 VNĐ.

Quy mô hợp đồng chứng khoán phái sinh: là giá trị 1 hợp đồng phái sinh. Ví dụ: chỉ số VN30F1M có giá là 1000 điểm, với hệ số nhân 100.000 VNĐ thì quy mô hợp đồng phái sinh là 100 triệu đồng.

Hạch toán lãi lỗ hàng ngày: Khi nhà đầu tư giao dịch và nắm giữ các vị thế trong các hợp đồng chứng khoán phái sinh sẽ phải thực hiện thanh toán toàn bộ lãi/lỗ phát sinh từ các vị thế đó hàng ngày. Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của khách hàng lỗ ròng: nhà đầu tư sẽ phải thanh toán đầy đủ toàn bộ số lỗ phát sinh chậm nhất đến 9h sáng ngày hôm sau. Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của khách hàng lãi ròng: nhà đầu tư sẽ nhận được đầy đủ số lãi phát sinh sau 11h sáng ngày hôm sau.

Bán khống HĐTL: Nhà đầu tư được phép bán khống (kiếm lời khi thị trường giảm điểm) bằng cách mở vị thế bán (Short) hợp đồng tương lai.

Giao dịch T0: Nhà đầu tư được quyền mở và đóng vị thế ngay trong ngày để chốt lời/ cắt lỗ khi giao dịch trên thị trường phái sinh mà không phải chờ đến T+2 như giao dịch chứng khoán cơ sở.

Sử dụng phái sinh để phòng vệ (Hedging): Tham gia vị thế Short phái sinh bên cạnh nắm giữ cổ phiếu cơ sở để giảm rủi ro khi thị trường giảm điểm. Khi thị trường giảm, giá trị cổ phiếu cơ sở giảm nhưng nhà đầu tư lại lãi khi tham gia vị thế Short phái sinh, giúp giảm thiểu rủi ro danh mục đầu tư.

Hợp đồng kỳ hạn (forward): Là thỏa thuận giữa hai bên để mua/bán một loại tài sản cơ sở vào một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá xác định ở thời điểm hiện tại.

Hợp đồng tương lai (future): Là thỏa thuận mua bán một loại tài sản cơ sở nhất định theo một mức giá chuyển giao (future price) tài sản đó tại một thời điểm có hiệu lực trong tương lai và việc chuyển giao này được thực hiện theo các quy định của Sở Giao dịch có tổ chức.

Hợp đồng quyền chọn (option): Là thỏa thuận pháp lý trong đó một bên có quyền yêu cầu thực hiện và bên kia có nghĩa vụ phải mua hoặc bán một lượng tài sản cơ sở theo mức giá đã được xác định trước tại hợp đồng trong một khoảng thời gian hoặc một thời điểm nhất định trong tương lai.

Hợp đồng hoán đổi (swap): Là một thỏa thuận pháp lý trong đó hai bên cam kết hoán đổi dòng tiền của một công cụ tài chính của một bên với dòng tiền của công cụ tài chính của bên còn lại trong một khoảng thời gian nhất định.